Jak uczyć dziecko okazywać emocje? Poradnik

"Współczesny świat nie jest na miarę serc i umysłów dzieci. Ich serca pragną stabilności uczuć, poczucia, że są kochane i że same mogą kogoś kochać. Ich umysły dążą do jasności i przewidywalności zdarzeń, do pewności, że każde z nich do kogoś przynależy, że ktoś im ufa i one też mogą ufać. Wszystko, co niezrozumiałe, co zbyt wieloznaczne i obce może budzić niepokój i poczucie zagrożenia. Dzieci gubią się w coraz bardziej skomplikowanym świecie dorosłych, a równocześnie tylko dorośli mogą im ten trudny świat objaśnić i nauczyć je w nim żyć".

Ten piękny cytat Ireny Obuchowskiej warto uczynić wstępem i punktem wyjścia do rozważań na temat emocji w życiu dzieci oraz uczenia ich nazywania, kontrolowania swoich stanów emocjonalnych. To ogromnie ważna kwestia dla każdego rodzica, który jest nauczycielem i przewodnikiem w tej ważnej drodze do poznania i zrozumienia swoich emocji przez dziecko. Maluch odczuwa je już praktycznie od początku życia. Pierwsze emocje pojawiają się w życiu płodowym, towarzyszą dziecku przez okres ciąży i następnie po urodzeniu. W miarę rozwoju dziecko odczuwa coraz więcej emocji, są one coraz bardziej złożone i coraz trudniejsze do nazwania i zrozumienia przez dziecko. Jak przeprowadzić malucha przez drogę do poznania swoich emocji i w efekcie samych siebie? Niech ten artykuł będzie swoistym poradnikiem i przewodnikiem dla rodziców, zbiorem dobrych rad i wskazówek.

Każdy rodzic wie, że emocje u dziecka zaobserwować można bardzo szybko, a dokładniej już w pierwszych dniach życia. Maluszek, tak nieporadny w życiu poza bezpiecznym brzuszkiem mamy komunikuje swoje potrzeby płaczem i okazuje swoje pierwsze emocje po narodzinach. Są to zadowolenie i niezadowolenie, które pomagają młodym rodzicom rozpoznawać potrzeby małego członka rodziny. Maluszek płacze, robi swoje pierwsze miny, pojawiają się pierwsze tak wzruszające dla rodziców uśmiechy… To wszystko są oznaki emocji, tego, że dziecko coś odczuwa i sygnalizuje nam to. Układ nerwowy dziecka stale się rozwija i z czasem ekspresja, czyli okazywanie emocji stają się coraz bardziej wyraźne i zrozumiałe dla nas. Pojawiają się gesty i mimika adekwatne dla uczuć, np.:

• uśmiech jako oznaka radości,
• grymas jako oznaka złości,
• płacz jako oznaka smutku.

Pojawiają się reakcje strachu na widok obcych osób, reakcja radości na pojawienie się rodzica w zasięgu wzroku dziecka. Do dziecka dociera coraz większa ilość bodźców, czyli sytuacji, które mogą wywoływać konkretne emocje. Pod koniec pierwszego roku życia maluch doświadcza już wiele emocji, w tym niektórych emocji złożonych, jak wstyd i nieśmiałość, nieco później pojawia się poczucie winy.

Jak uczyć dziecko okazywać emocje?

Największy wpływ na rozwój emocjonalny u dziecka mają oczywiście relacje z rodzicami, którzy są dla malucha wzorami w okazywaniu i kontrolowaniu swoich emocji, od rodziców dziecko uczy się, jak nazywać, okazywać oraz okiełznać swoje emocje, to mama i tata są dla niego wzorami do naśladowania. Jak się zachowywać i co robić, aby dziecko potrafiło poradzić sobie ze swoimi emocjami oraz wyrosło na mądrego i świadomego siebie człowieka? Poniżej 10 porad dla każdego rodzica. Warto się z nimi zapoznać.

1. Emocje dobre i złe

Emocje dzielimy na dobre i złe, ale tak naprawdę… nie ma złych emocji. Wszystkie są dobre, ponieważ każda z nich pojawia się po coś, czemuś służy i ma nam coś zasygnalizować. Tak też przedstawiajmy sprawę dziecku, powiedzmy mu, że nie ma złych emocji, są tylko te, których odczuwanie jest przyjemne oraz te, których odczuwanie jest mniej przyjemne, czasem trudne, np. gdy jest nam smutno lub się złościmy ale i takie chwile są potrzebne.

2. Pozwól na przeżycie i doświadczanie różnych emocji

Pozwalajmy dziecku na doświadczanie jak największej ilości różnych emocji, nie ochraniajmy ich przed emocjami negatywnymi ani nie negujmy tego, że dziecko ich doświadcza, np. nie mówmy: "Nie smuć się, nic się nie stało, to był tylko miś, masz inne, ładniejsze". Powiedzmy raczej: "Widzę, że to dla Ciebie trudne, jest Ci smutno, a to znaczy, że ta zabawka wiele dla Ciebie znaczyła. Chcesz żebyśmy poszukali jej razem?". Kolejny przykład, zamiast mówić: "Nie denerwuj się, przecież to tylko sprawdzian, uczyłaś się zresztą", powiedzmy: "Widzę, że się denerwujesz tym sprawdzianem, ale jestem pewna, że poradzisz sobie najlepiej jak umiesz".

3. Naucz dziecko nazw emocji i zapoznaj je z ich oznakami

Dziecko nie zna nazw emocji, czuje coś, ale nie wie co i dlaczego. Przeprowadź z nim lekcje o emocjach, nazywajcie to, co dziecko czuje i dlaczego, np. powiedz: "Płakałaś, bo Zuzia zabrała Ci lalkę i było Ci przykro, prawda?". Dopytuj, czy masz rację, może zabranie lalki wywołało w dziecku złość, zamiast smutku. Rozmawiajcie o emocjach ale w sposób dostosowany do wieku dziecka, np. nie mów do przedszkolaka: "Czujesz smutek", powiedz raczej: "Jest Ci przykro, prawda, kochanie? Czy może czujesz się inaczej?". Niech dziecko poczuje, że jego emocje również są ważne!

4. Mów o swoich emocjach i nie wstydź się ich przed dzieckiem

Jak wspomniano wcześniej, to właśnie rodzice są dla dziecka wzorem do naśladowania, również w kwestii emocji. Jeśli chcesz nauczyć swoje dziecko nazywania i rozumienia własnych emocji nie pomijaj w tym siebie i tego, co czujesz. Jeśli okazujesz emocje, mów dziecku co i dlaczego czujesz, nazywaj oznaki tych emocji, np. "Mamusia płakała, bo było jej bardzo smutno, że babcia jest chora", "Krzyczałem, bo byłem zły, pokłóciłem się w kimś w pracy i nie zdążyłem się uspokoić, przepraszam, jeśli się przestraszyłeś, gdy odniosłem głos". Pamiętaj, by tłumaczyć dziecku co czujesz i dlaczego, ale jednocześnie nie wprowadzać go w świat zbyt skomplikowanych spraw i emocji, których jeszcze nie rozumie.

5. Trenujcie empatię

Powyższa porada to doskonały wstęp do nauki empatii, czyli zdolności współodczuwania. Ujmując rzecz najprościej to zdolność do wczuwania się w stany emocjonalne innych osób. Zanim Twoje dziecko posiądzie tą trudną, ale jakże przydatną umiejętność na pewno minie trochę czasu, nie mniej jednak naukę warto rozpocząć jak najwcześniej. Jak skutecznie rozbudzać w dziecku empatię? Poniżej kilka ciekawych sposobów:

• Czytajcie książeczki i omawiajcie, jak czują się bohaterowie, np. zapytaj dziecko, dlaczego kotek jest smutny? Jak myślisz, co czuje chłopiec, który nie ma kolegów? Dlaczego ta dziewczynka tak się cieszy? - wymyślajcie możliwe scenariusze, to dodatkowo dokonały trening kreatywności!
• Mów dziecku o tym, jak się czujesz, np. "Widzisz, mamie jest smutno, bo Azor jest chory, boję się o jego zdrowie, dlatego jedziemy do weterynarza".
• Ucz dziecko szacunku do wszystkich i wszystkiego, pokaż, jak dobrze jest komuś pomóc, np. starszej sąsiadce w zakupach lub oddając ubranka czy zabawki dziecku z ubogiej rodziny.
• Ucz dziecko wdzięczności za to, co ma. Rozwijaj w nim ambicję, ale niech przede wszystkim docenia to, co posiada.

6. Naucz dziecko okazywać emocje

Kolejna porada dotyczy już stricte nauki okazywania emocji. Zacznij ją oczywiście od siebie. Uczcie je codziennie czegoś nowego, pokazujcie, jak wiele emocji przyjdzie mu odczuwać i tłumaczcie, czym one są. Możecie rysować emocje, przypisywać im kolory, np.:

• radość - żółta jak słonce,
• smutek - niebieski jak krople deszczu,
• złość - czerwona,
• strach - fioletowy,
• wstręt - zielony itp.

Nazywajcie sytuacje i przypisujcie im konkretne kolory - emocje. Niech dziecko oswoi się z emocjami i tym, jak na nie reaguje.

7. Naucz dziecko radzić sobie z emocjami

Gdy Twoje dziecko będzie już znało emocje, jakie odczuwa, przychodzi czas na naukę radzenia sobie z nimi. Nie wstydź się swoich emocji, okazuj przy dziecku radość, smutek, złość (oczywiście odpowiednio ją kontrolując), okazujcie dziecku miłość, pokazujcie, jak obchodzić się ze zwierzakiem, rośliną, jak składać życzenia babci z okazji urodzin, jak zachowywać się w sklepie, na cmentarzu i w kościele. Pokazuj, jak reagować na emocje, możecie wypisać możliwe sposoby radzenia sobie ze smutkiem, złością, strachem… Niech dziecko wybiera te, które najbardziej mu odpowiadają.

8. Nie karz za emocje, ale ucz, jak je kontrolować

Ta porada jest naturalną konsekwencją poprzedniej. Nie karzmy dziecka za to, kiedy i jakie emocje odczuwa, to jego naturalna reakcja i nie możemy stosować na to kar. Możemy jedynie uczyć dziecko jak kontrolować swoje emocje i nie pochwalać negatywnych sposobów ich okazywania, np. uderzenia siostry pod wpływem złości. Pokazuj sposoby radzenia sobie z emocjami, nagradzaj za pozytywne rezultaty.

9. Posiłkuj się odpowiednimi pomocami

Rodzic jest nauczycielem, wskazuje drogę, tłumaczy, ale… czasami i on potrzebuje pomocy i wsparcia. Ta porada tyczy się korzystania z różnorodnych pomocy, w tym książeczek czy gier edukacyjnych o tematyce emocji. Poniżej krótka lista najciekawszych zabawek i lektur.

Książki o emocjach

• "Uczucia Gucia" (różne emocje) - pięknie wydane książeczki, idealne już dla dwulatków! Bohaterem jest jednorożec, Gucio, który uczy jak, jak radzić sobie z różnymi emocjami.
• "Przygody Fenka" (Złość, Strach, Empatia, Zazdrość) - podobne do poprzednich, tym razem bohaterem jest sympatyczny lisek, Fenek, który przeżywa różne emocje.
• "Wszystko o emocjach" - mała encyklopedia emocji, obowiązkowa pozycja w biblioteczce każdego dziecka.
• "Wielka księga emocji" - pięknie wydana, dla nieco starszych dzieci.
• "Uczucia" Libby Walden - ciekawie opisane emocje, plusem jest niezwykle estetyczne wydanie tej książki.

Gry planszowe o emocjach

• "Emocje. Odkryj siebie i poznaj swoje emocje" - gra planszowa dla całej rodziny, kolorowa i prosta, poradzą sobie z nią nawet przedszkolaki.
• "Kalejdoskop emocji: wersja dla dzieci i młodzieży" - idealna zarówno do szkoły, jak i rodzinne rozgrywki.
• "Góra uczuć" - gra planszowa dla całej rodziny chętnie wykorzystywana również w procesie terapeutycznym z dziećmi i młodzieżą.
• "Co za emocje!" - gra edukacyjna, która rozwija empatię i pozytywnie wpływa na umiejętności społeczne dziecka.
• "Emocje: nazywam, rozumiem, wyrażam" - gra terapeutyczna, często wykorzystywana przez psychologów w pracy z dziećmi.

Warto włączyć powyższe propozycje do swojej biblioteczki i cieszyć się interesującymi książkami i zabawkami, które bawią i uczą.

10. Poproś o wsparcie, gdy go potrzebujesz

Czasami jednak i pomoce nie wystarczą, wtedy nie wstydź się prosić o wsparcie. Porozmawiaj z nauczycielem dziecka lub skorzystaj z fachowej porady psychologa z rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Nie wstydź się, że czegoś nie wiesz: Twoim zadaniem jest wprowadzić Twoje dziecko w wyjątkowy świat emocji, musisz się do tego przygotować najlepiej, jak potrafisz. Pamiętaj, że "uczucia są podstawą rozwoju człowieka, wartościową i istotną częścią ludzkiej natury. Traktowane z należytą troską i szacunkiem mogą stać się podstawą dalszego rozwoju i osiągnięcia dojrzałości. Uczucia są po prostu faktem, są moralnie neutralne, są cennym darem i istotnym wsparciem w naszym życiu. Bez nich niemożliwe byłoby zrozumienie innych ludzi i wchodzenie z nimi w prawidłowe relacje" (J. Sakowska).